Bu yeni bir dünya rekoru olabilir, ancak ilgili hiç kimse bu konuda konuşmak istemiyor. Fransa‘nın güneyinde 35 ülkenin iş birliğiyle bugüne kadar tasarlanmış en büyük ve en iddialı bilimsel deneylerden biri doğuyor: Uluslararası Termonükleer Deneysel Reaktör (ITER) olarak bilinen dev nükleer füzyon güç makinesi. Ancak ITER’in kıracağı kesin gibi görünen tek rekor, plazmayı güneşin çekirdeğinden 10 kat daha yüksek sıcaklıklarda “yakmak”, bu “yapay yıldızı” alevler içinde tutmak ve bir seferde net füzyon enerjisi üretmek olmayacak. Bunun yerine ITER, biriken program kaymaları ve bütçe aşımlarının onu tarihteki en gecikmiş ve en yüksek maliyetli bilim projesi haline getirme tehdidiyle istenmeyen bir rekorun eşiğinde.
17 yıl geçti ve maliyetler kontrolden çıktı
ITER’in füzyon ile sınırsız enerjide devrim yaratması bekleniyor. 1980’lerin ortalarında tasarlanan makine, tamamlandığında, tokamak olarak bilinen dev, yüksek teknolojili, halka şeklinde bir kap olacak ve içinde o kadar yüksek sıcaklıklara çıkarılmış hidrojen bulunacak ki hidrojen iyonize olarak gazdan ziyade bir plazma oluşturacak. Ancak bunu söylemek yapmaktan daha kolay. ITER projesi resmi olarak 2006 yılında, uluslararası ortaklarının ITER’in 2016 yılında faaliyete geçmesini sağlayacak tahmini 5 milyar Avroluk (o zaman 6,3 milyar Dolar), 10 yıllık bir planı finanse etmeyi kabul etmesiyle başladı. En son resmi bilgilere göre maliyet, tahmini 20 milyar Avro’nun (22 milyar Dolar) üzerinde olup, ITER’in faaliyete geçmesine iki yıldan az bir süre kalmıştı. Ancak yakın zamanda bir dava yoluyla elde edilen belgeler, bu rakamların ne yazık ki güncel olmadığını gösteriyor. Gecikmeler ve ek maliyetler birkaç yıl ve birkaç milyar dolar değil, tamamıyla belirsiz durumda.
2025’te açılması planlanıyordu
Temmuz 2022’nin başlarında, ITER’in web sitesi tesisin Aralık 2025’te açılmasının beklendiğini duyurdu. Şimdi ise bu tarih web sitesinden tamamen kaybolmuş durumda. Bundan yıllar önce tesisin temel inşasının tamamlanması ve 2018’de reaktörün kurulumuna geçilmesi planlanıyordu. Ancak belirtilenlere göre makinenin büyük bileşenlerinin büyük bir kısmı programın bir ya da iki yıl, hatta daha fazla gerisindeydi ve montaj işlemleri 2018’de 2020’ye çekildi. Ancak sonrasınca Covid geldi ve süreç daha da kaotikleşti. Haziran 2022‘deki ITER Konseyi toplantısına gelindiğinde projenin yaklaşık 35 ay gecikeceği bildirildi. Ancak bu zaman çizelgesi, daha da fazla gecikmeye neden olacak diğer olayları yansıtmıyordu. ITER’in bazı bileşenlerinin programın çok gerisinde kalmasının yanı sıra, bu makinelerin bazılarının da kusurlu olduğu ortaya çıktı. Kasım 2022‘de ITER Organizasyonu sadece vakum kabının montajını durdurmaya değil, aynı zamanda halihazırda monte edilmiş olan parçayı da onarım için sökmeye karar verdi. Bu süreç zarfında Fransa, ITER’in inşasını güvenlik endişeleri nedeniyle durdurma kararı bile almıştı. Bu yasal süreç devam ederken ITER’e radyasyon güvenliği sağlamak için ek bariyerlerin eklenebileceği gündeme geldi. Ancak tesisin temellerinin bunları kaldırıp kaldırmayacağı belirsiz. Halihazırda güncel bir maliyet raporu kamuoyuna sunulmuş değil.
ITER, geciken tek büyük bilimsel proje değil
Bekleme süresi ister dört, ister beş, isterse daha fazla yıl olsun, ITER muazzam gecikmeler, maliyet artışı ve hedef sapmalarıyla karşılaşan tek büyük bilimsel proje değil. Örneğin bu günlerde başarılarıyla gündeme gelen James Webb Uzay Teleskobu (JWST), 1 milyar dolardan biraz fazla bir maliyetle on yıl içinde tamamlanması planlanıyordu ancak teleskobun hayata geçirilmesi 20 yıl ve 10 milyar dolardan fazla zaman aldı. Ancak ITER ve JWST uzaktan yakından aynı değil. ITER’in başlangıcı esasen çok geçmişe, 1980’lerin ortalarında Ronald Reagan ve Mikhail Gorbachev arasında yapılan bir el sıkışma anlaşmasına kadar uzanıyor- ve maliyeti tarihteki tüm bilimsel çalışmalardan daha yüksek. Enflasyona göre ayarlandığında, maliyeti ilk atom bombalarını yapan Manhattan Projesi’ninkiyle (25 milyar dolar) hemen hemen aynı ve daha da artacağı neredeyse kesin.
Ve fırlatıldıktan sadece birkaç ay sonra tam olarak çalışmaya başlayan JWST’nin aksine, ITER inşaatı bittikten yıllar sonra bile amacına uygun olmayacak. ITER’in asıl amacı olan ağır hidrojen izotopları döteryum ve trityum karışımını kullanarak yüksek güçlü füzyon deneyleri yapmak, makinenin ilk plazma kilometre taşına ulaşmasından on yıldan fazla bir süre sonrasına kadar gerçekleşmeyecek. Sonuç olarak şuan hiç kimse ITER projesinin inşasının ne zaman biteceğini, maliyetlerin ve gecikmelerin tam olarak ne olduğunu söyleyemiyor. Scientific American’a göre süreç “nesiller” alabilir.