6 Şubat 2023’te dokuz saat arayla meydana gelen, merkez üsleri sırasıyla Kahramanmaraş’ın Pazarcık ve Elbistan ilçeleri olan, büyüklükleri 7,8 ve 7,5 olan iki deprem sonucunda Türkiye ve Suriye’de hayatını kaybeden insanların sayısı 59 bini geçti. 120 binden fazla insan ise yaralandı. O tarihten bu yana büyüklükleri 6,7’ye ulaşan artış depremler devam etti ve bir süre bu artçılar devam edecek. Peki Anadolu fayı nasıl ve ne zaman oluştu? Doğu Anadolu fayı ne zaman oluştu?
Yeni bir araştırmaya göre, Şubat 2023’te ölümcül depremlerin meydana geldiği Doğu Anadolu fayı, 5 milyon yıl önce Avrasya ve Arap plakalarının sıkışması sonucu oluştu. Fayın oluşumu, Kuzey Anadolu fayından Ölü Deniz fayına kadar yerkabuğunu kırarak Anadolu levhasını Avrasya levhasından ayırdı ve yeni bir tektonik levha doğdu. Bu tarih önemli çünkü, Doğu Anadolu fayının daha önce birkaç on milyon yıl yaşında olabileceği düşünülüyordu. Yeni çalışma ise fayın çok daha genç olduğunu ortaya koyuyor.
Doğu Anadolu fayı 6 Şubat’ta 7.8 büyüklüğünde ölümcül bir depreme yol açmış, bunu saatler sonra ana Doğu Anadolu fayından ayrılan farklı bir fay üzerinde 7.6 büyüklüğünde bir deprem izlemişti.
Yapılan yeni çalışmanın yazarı Minnesota Üniversitesi’nden yerbilimci Donna Whitney, depremleri önceden tahmin etmek imkansız olsa da, fayın daha iyi anlaşılmasının araştırmacıların fay sisteminin hangi kısımlarının gelecekteki kırılmalara karşı savunmasız olduğunu ve nedenlerini anlamalarına yardımcı olabileceğini söyledi.
Örneğin, çalışma Arap levhasının bir kısmının Anadolu levhasının altında sıkıştığını gösterdi. Bu sıkışmış kabuk parçasının kenarı, Suriye-Türkiye sınırı yakınlarında ikinci depremin oluşmasına neden olan fayın yakınında bulunuyor. Whitney, yaptığı açıklamada, bu ek katmanın neden olduğu kabuktaki güç kontrastının, depremin orada başlamasının bir nedeni olabileceğini söyledi. Whitney, Anadolu levhasının nasıl oluştuğunu araştırmak üzere çok disiplinli yerbilimcilerden oluşan bir ekibe liderlik etti. Araştırmacılar bölgeyi incelemek ve yeraltını görüntülemek için deprem dalgalarını veya indüklenmiş titreşimleri kullanan sismik araştırmalar ile kayaların yaşını bulmak için mineral tarihleme gibi çeşitli yöntemler kullandılar.
“5 milyon yıl önce her şey birbirine bağlandı”
Faylanma, mantodaki sıcak sıvıların yüzeye çıkmasını sağladığından, araştırmacıların kayaların yaşını belirlemek için kullandıkları mineralleri ısıtabiliyor, yani moleküler saatlerini sıfırlayabiliyor. Araştırma ekibi, garip bir şekilde genç görünen bu mineralleri kullanarak Doğu Anadolu fayının ne zaman ve nerede kırıldığını belirleyebildi. Whitney, “Yaklaşık 5 milyon yıl önce, her şeyin o zaman birbirine bağlandığını düşünüyoruz” dedi.
Öte yandan levhanın oluşumu, birbirlerini yavaşça iten Avrasya ve Arap levhalarının çarpışmasına borçlu. Buna Ege deniz tabanından batıya doğru bir miktar uzama ya da esneme de eklenince Whitney, “Anadolu temelde batıya doğru hareket etmek zorunda kaldı” diyor.
Kafalarda canlandırmak için Avrasya ve Arabistan levhalarını parmak, Anadolu levhasını ise bir tohum olarak düşünün. Yaşanılan ve süregelen şey, iki parmağın arasında kayan karpuz çekirdeğine benziyor. Ek olarak levhanın oluşumundan bu yana deprem aktivitesi Kuzey Anadolu fayı ve Doğu Anadolu fayı etrafında yoğunlaşmış durumda. Journal of the Geological Society’deki bir makaleye göre, Doğu Anadolu fayı sıklıkla orta büyüklükte depremler üretiyor. Ancak zaman zaman daha büyük depremler de üretilebiliyor. Bu yıl yaşadığımız depremden önce 24 Ocak 2020’de Elazığ’da yaşanan 6,8 büyüklüğündeki deprem bunun yakın tarihli bir örneği. Ayrıca 32.000’en fazla insanın ölümüne neden olan 1939 Erzincan depremi batıya doğru göç eden bir dizi büyük depremin ilki olarak kabul edildi. 1999’daki 7,6 büyüklüğündeki Gölcük depremi ise 17.000 yaşamı hayattan kopardı. Uzmanlar uzunca bir süredir olası Marmara depremi konusunda ise uyarılarda bulunuyor.